Tegoroczna oscarowa gala odbędzie się w cieniu pandemii – i nie chodzi tu tylko o to, że ze względów bezpieczeństwa ceremonia będzie wyglądała zupełnie inaczej niż dotychczas. Pandemiczny klimat wyraźnie widoczny jest też na liście nominowanych filmów, z których wiele dotyka emocji i sytuacji, które w ostatnich miesiącach w jakiś sposób stały się udziałem nas wszystkich. Śmierć, żałoba, poczucie zamknięcia w klatce i zwierzęta, które pomagają nam przetrwać – te motywy wracają jak refren w kolejnych oscarowych produkcjach i nierzadko przeplatają się po kilka w jednym filmie.
Spośród 56 nominowanych w tym roku filmów w co najmniej* 28 ktoś umiera lub czyjaś śmierć poza kadrem wyraźnie wpływa na fabułę lub bohaterów, a w 19 bohaterowie przeżywają jakiś rodzaj żałoby lub mierzą się ze stratą czegoś bardzo ważnego. Bohaterowie 28 filmów mierzą się z poczuciem uwięzienia, zamknięcia, próbują się wyrwać na wolność – czasem bardzo dosłownie (bo akcja aż 7 filmów bezpośrednio dotyczy klatek, więzień i innych miejsc, gdzie bohaterowie są przetrzymywani wbrew swojej woli), a czasem w szerszym lub metaforycznym kontekście. W co najmniej 11 filmach bohaterami są lub ważną rolę odgrywają zwierzęta – a jako ciche wsparcie bohaterów pojawiają się w kilku kolejnych produkcjach. Przyjrzyjmy się tym powszechnym motywom nieco bliżej. [Dalsza część tekstu może zawierać niewielkie spoilery, choć staram się ich unikać – i dlatego nie każdy film zostanie wymieniony z tytułu].
Śmierć i żałoba
Nie da się ukryć, że ostatnie miesiące ciężko doświadczyły wielu ludzi na całej planecie. Prawdopodobnie każdy z nas w związku z epidemią sam stracił kogoś bliskiego albo zna kogoś, kto doświadczył takiej straty. Poczucie straty i żałoby nieustannie gdzieś wokół nas krąży – i być może dlatego tak wiele filmów dotykających tego tematu przebiło się na listę oscarowych nominacji.
Zarówno Cząstki kobiety, jak i wyciskający tonę łez animowany film Jakby coś, kocham was bezpośrednio dotykają tematu żałoby po śmierci dziecka. Z kolei animowane pełnometrażowe filmy Wyprawa na Księżyc i Naprzód pokazują perspektywę dziecka, które wcześnie utraciło jedno z rodziców, nie do końca umie to zaakceptować i stara się jakoś tę sytuację odwrócić. Zarówno Życie przed sobą z Sophią Loren, jak i krótkometrażowy dokument Collette stawiają w centrum bohaterki, które u kresu własnego życia wspominają bliskich, których utraciły w obozach koncentracyjnych. W Nowinach ze świata rozgrywających się tuż po wojnie secesyjnej niemal każdy kogoś utracił, a bohaterowie starają się jakoś wypełnić pustkę po bliskich. Krótkometrażowy dokument Piosenka dla Latashy to filmowe epitafium dla młodej dziewczyny, która miała przed sobą całe życie – ale zginęła przez czyjeś uprzedzenia. Dokumentalny rumuński film Kolektyw przygląda się narodowej tragedii, w której kilkadziesiąt osób zginęło w wyniku pożaru podczas koncertu, a potem w skorumpowanych i fatalnie działających szpitalach, które zamiast nieść pomoc, zostawiły pacjentów na pastwę śmierci w skandalicznych warunkach. Bohater animowanego filmu Co w duszy gra sam umiera i trafia do zaświatów – desperacko próbując wrócić do swojego dawnego życia.
Poczucie straty i żałoba nie muszą jednak wiązać się bezpośrednio ze śmiercią. Wielu bohaterów tegorocznych oscarowych filmów mierzy się z żałobą po czymś innym – czasem obok śmierci bliskiej osoby, ale nie zawsze. W filmach Pięciu braci i Obiecująca. Młoda. Kobieta. utrata ważnej dla bohaterów osoby przeplata się z jakąś formą żałoby po życiu, którego nigdy nie dane było im prowadzić. W filmach Niebo o północy i Miłość i potwory cała ludzkość staje na skraju wyginięcia, a ci, którzy jeszcze żyją, zmagają się z żałobą po bliskich, ale i po świecie, jaki znali. Bohater Sound of Metal nagle zupełnie traci słuch – a razem z nim właściwie całe swoje dotychczasowe życie: pasję, źródło utrzymania i związek z dziewczyną. Bohaterka filmu Ojciec musi sobie jakoś radzić z demencją swojego ojca i tym, że z dnia na dzień właściwie coraz bardziej go traci. Cały będący adaptacją reportażu film Nomadland podszyty jest poczuciem utraty – a społeczność nomadów podróżuje po Stanach, z jednej strony niby wychwalając wolność, ale z drugiej ledwo wiążąc koniec z końcem, wspominając przeszłość i ucieleśniając śmierć amerykańskiego snu.
(Nie zawsze metaforyczne) więzienie
Doświadczenie pandemii to często doświadczenie samotności, izolacji, czasem wręcz dosłownego odcięcia od świata i zamknięcia w czterech ścianach. Nawet jeśli statystyczny członek Akademii ma do dyspozycji nieco więcej ścian niż przeciętny Kowalski, to poczucie zamknięcia, tkwienia w miejscu, zawieszenia normalnego trybu życia musiało rezonować z Akademikami – bo wiele nominowanych filmów dotyka takich tematów albo wprost, albo nieco metaforycznie, albo unosi się nad nimi klaustrofobiczna aura.
W Jedynym i niepowtarzalnym Ivanie bohaterowie, którymi są tutaj zwierzęta, dosłownie są zamknięci w klatce i marzą o życiu na wolności wśród natury. Wspomniana już Miłość i potwory zaczyna się obrazem niedobitków ludzkości kryjących się w bunkrach przed zagrożeniem ze świata gigantycznych gadów, płazów i owadów. Podobnie jest w również już wspomnianym Niebie o północy, gdzie George Clooney utknął w stacji badawczej na biegunie, a pozostali bohaterowie od dawna są zamknięci w statku kosmicznym – i nie bardzo wiadomo, czy mają jeszcze do czego na Ziemi wracać. W dokumentalnym filmie Time bohaterka przez dobrych kilkanaście lat walczy o skrócenie absurdalnie wysokiego wyroku, jaki jej mąż odsiaduje w więzieniu za napad na bank. Do więzienia zaglądamy w kilku filmach, między innymi także w krótkometrażowym The Letter Room, gdzie Oscar Isaac gra empatycznego klawisza.
Ale to uwięzienie wcale nie musi być dosłowne. We wspomnianym już filmie Ojciec grany przez Hopkinsa starszy pan tkwi zamknięty w swojej własnej głowie, w której wspomnienia, obawy i fantazje mieszają się bez ładu i składu – a sprytnie wykorzystana scenografia, w której jedno mieszkanie gra kilka różnych lokacji, potęguje poczucie uwięzienia i dezorientacji. W krótkometrażowej animacji Yes-People mieszkańcy niewielkiego budynku zdają się zamknięci nie tylko w małej przestrzeni, ale i w swoich powtarzalnych, szarych życiach. Podobnie grany przez Madsa Mikkelsena bohater filmu Na rauszu czuje się tak uwięziony w swoim niesatysfakcjonującym i nudnym życiu, że zaczyna eksperymentować z dużymi ilościami alkoholu, które mają go wyzwolić z marazmu. Bohater przepięknego dokumentu Czego nauczyła mnie ośmiornica szuka dla siebie ratunku pod powierzchnią oceanu i w kontakcie z naturą, bo czuje się uwięziony wewnątrz własnej depresji i wypalenia zawodowego. Z pewnym rodzajem uwięzienia wewnątrz własnego ciała zmagają się bohaterowie z jednej strony wspomnianego już Sound of Metal, gdzie bohater traci słuch, a z drugiej krótkometrażowego filmu Feeling Through – w którym poznajemy przesympatycznego mężczyznę, dla którego jedynym zmysłem poznawania i kontaktu ze światem jest dotyk.
Szczególną kategorię wśród tegorocznych oscarowych nominacji stanowią filmy, których bohaterowie są uwięzieni wewnątrz opresyjnego systemu albo notorycznie zamykani przez społeczeństwo wyłącznie w ramach stereotypów. Bardzo mocna i przejmująca Obiecująca. Młoda. Kobieta. bezkompromisowo pokazuje kulturę gwałtu, w której wszyscy tkwimy po uszy, i bohaterkę graną przez Carey Mulligan, która stara się rozmontować opresyjny system od środka. Bohater krótkometrażowego filmu Dwóch nieznajomych zostaje uwięziony w przerażającym dniu świstaka i kilkadziesiąt razy z rzędu przeżywa własną śmierć z rąk uprzedzonego rasowo policjanta. Filmów pokazujących opresję i walkę o prawa osób czarnoskórych w Stanach jest zresztą w tym roku dużo więcej – zaczynając od przybliżającego historię lidera Partii Czarnych Panter filmu Judas and the Black Messiah, przez Ma Rainey: Matkę bluesa, o której pisałam więcej tutaj, i Pewnej nocy w Miami, w którym cztery kluczowe dla czarnej społeczności postaci debatują, jak najlepiej walczyć o swoje prawa, po The United States vs Billie Holiday, w którym aparat państwowy stara się wszelkimi środkami uciszyć artystkę głoszącą niewygodne prawdy. Bohaterowie filmów Better Days, Elegia dla bidoków i Biały Tygrys tkwią z kolei w stereotypie biedaka i nieudacznika z niższych klas, po którym nie można się spodziewać niczego dobrego – i na swój sposób starają się z niego wyrwać. Dokumentalny film Obóz godności śledzi losy grupy osób z niepełnosprawnością, które starają się wywalczyć sobie podstawowe prawa i pokazać światu, że są czymś więcej niż stereotypem. Ze stereotypów chce się też w końcu wyrwać disneyowska Mulan.
Zwierzęta lekiem na całe zło
Wraz z początkiem pandemii ludzie zaczęli się masowo interesować adopcją zwierząt. Schroniska pustoszały, zwierzaki trafiały do nowych domów – a wielu ludzi odkryło, że kiedy musisz się izolować od świata i bliskich, psi lub koci towarzysz to wsparcie nie do przecenienia. W tegorocznym oscarowym zestawieniu obowiązkowo musiały się też pojawić ważne zwierzaki.
I tak niezwykła przyjaźń z dziką ośmiornicą pozwoliła odnaleźć sens w życiu bohaterowi dokumentu Czego nauczyła mnie ośmiornica. W wielokrotnie wspominanym już filmie Miłość i potwory przesympatyczny i rezolutny pies o imieniu Boy dosłownie ratuje życie głównego bohatera, a potem staje się jego niezastąpionym kompanem w podróży w niebezpieczne nieznane. W Dwóch nieznajomych pies głównego bohatera pełni trochę taką rolę jak osierocony przez właściciela kot w słynnym wierszu Wisławy Szymborskiej i przypomina, że te niepotrzebne śmierci nie dzieją się w próżni. Bohater animacji Co w duszy gra sam wciela się na pewien czas w kota, co pozwala mu spojrzeć na siebie samego z nieco innej perspektywy niż dotychczas. A w przecudnej animacji Sekret wilczej gromady zmieniająca się w wilka dziewczynka odnajduje z jednej strony prawdziwą wolność, a z drugiej poczucie przynależności właśnie w swojej wilczej naturze w otoczeniu przyrody.
Oscary czasów pandemii
2020 był bardzo dziwnym rokiem – i pewnie równie dziwne będą tegoroczne Oscary. Jednak przyglądanie się temu, jak motywy, które w ostatnich miesiącach zdominowały nasze życie i medialne nagłówki, przenikają do kultury i jak obficie zapełniają listę oscarowych nominacji, jest naprawdę fascynujące.
Do oscarowej gali zostało jeszcze kilka dni – jeśli któryś ze wspomnianych wyżej filmów was zaciekawił i chcielibyście go nadrobić, w tym tekście podpowiadam, gdzie można legalnie obejrzeć tegoroczne oscarowe produkcje. Miłego nadrabiania!
*W chwili, kiedy to piszę, zostało mi jeszcze kilka nieobejrzanych filmów, więc te liczby mogą być jeszcze większe.
