Od początku istnienia Literackiej Nagrody Nobla uhonorowano nią 119 osób (dane na rok 2022) – czy wiecie, że wśród nich tego zaszczytu dostąpiło zaledwie 17 kobiet (dane na 2022)?* W tym tekście postaram się krótko zarysować prawdopodobne przyczyny takiej dysproporcji… i przedstawię wam sylwetki 17 wspaniałych pisarek, po których twórczość zdecydowanie warto sięgnąć!
Historia obecności i działalności kobiet w dziedzinie literatury nie różni się zbytnio od ich drogi do zaistnienia w innych dziedzinach – od wieków kobiety napotykały przeszkody związane ze swoją pozycją społeczną, stereotypami na temat kobiecych zainteresowań i możliwości, i przede wszystkim rozmaitymi systemowymi przeszkodami, choćby brakiem dostępu do edukacji. Brutalna prawda jest taka, że jeśli spojrzeć na historię literatury, to z nielicznymi wyjątkami od zarania dziejów tworzą ją przeważnie ludzie wykształceni… Tymczasem dostęp kobiet do edukacji w ogóle, a do edukacji wyższej zwłaszcza, to stosunkowo nowy wynalazek. Trudno jest zostać drugim Homerem czy Tołstojem, kiedy zamiast zdobywać wiedzę o świecie i uczyć się krytycznego myślenia trenujesz jedynie haftowanie i prowadzenie domu i na każdym kroku słyszysz, że kobiecy umysł nie jest stworzony do intelektualnej pracy.**
Statystycznie istotna reprezentacja kobiet wśród znanych i cenionych pisarzy pojawia się w literaturze tak naprawdę dopiero w XIX wieku. A statystycznie istotna to wciąż nie znaczy: duża. Jeszcze w 1929 roku Virginia Woolf we Własnym pokoju pisała o przeszkodach, jakie stoją na drodze kobiet do rozwinięcia ich literackiego potencjału – poczynając od utrudnionego dostępu do edukacji, przez zależność od rodziny i kaprysów męża oraz przytłoczenie obowiązkami domowymi, po brak własnych pieniędzy, które dawałyby minimum finansowego bezpieczeństwa potrzebnego, by móc poświęcić się pisaniu.
Ale na tym problemy się nie kończą, bo nawet te kobiety, które z racji pozycji mogły sobie pozwolić na pisanie, miały niewielkie szanse, żeby się z tym pisaniem przebić. W XIX wieku siostry Brontë pisały pod męskimi pseudonimami, bo obawiały się, że w przeciwnym razie ich utwory nie zostaną potraktowane poważnie. Od tego czasu co nieco się zmieniło… Ale czy aż tak wiele? Jeszcze zaledwie dwadzieścia kilka lat temu Joanne Kathleen Rowling została przez swojego wydawcę namówiona do umieszczenia na okładce Harry’ego Pottera wyłącznie inicjałów imion, żeby nie było widać, że autorką jest kobieta – bo przecież żaden chłopiec nie będzie chciał tego czytać i książka na siebie nie zarobi. Nie dość więc, że kobiety mają setki, jeśli nie tysiące lat zaległości w tworzeniu, to jeszcze odbijają się od ściany stereotypów i uprzedzeń.
W zdobyciu Nobla nie pomaga też pewnie fakt, że decydująca o tym Akademia Szwedzka przez większość swojej historii była klubem dla chłopców. Dziś na jej 18 dożywotnich członków 5 osób to kobiety – a przez prawie 120 lat przyznawania Literackiej Nagrody Nobla w Akademii zasiadało łącznie zaledwie 12 kobiet (dane na 2019 rok). A jeśli wydaje wam się, że skład jury nie ma wpływu na to, kto jest nagradzany… to macie rację: wydaje wam się. Większość ludzi najłatwiej i najchętniej dostrzega potencjał i talent w osobach, które przypominają ich samych, bo najłatwiej im się z nimi utożsamić – przynajmniej dopóki nie zdadzą sobie sprawy z tego rodzaju stronniczości i nie podejmą świadomych wysiłków, by wyjść poza nią.
W tym kontekście to, że wśród dotychczasowych laureatów Literackiej Nagrody Nobla jest zaledwie 17 kobiet, nie jest aż takie zaskakujące. Ale też fakt, że tym 17 kobietom mimo wszelkich trudności udało się przebić ze swoim talentem nie tylko w ich własnych krajach, ale aż do Akademii Szwedzkiej, jest naprawdę godny podziwu. I dlatego po tym przydługim wstępie zamierzam wam przedstawić wszystkie 17 literackich noblistek i ich twórczość – z nadzieją, że będziecie po nią sięgać.
Selma Lagerlöf (1909)
za obecny w jej pismach wzniosły idealizm, żywą wyobraźnię oraz duchowe postrzeganie***
Szwedzka pisarka i nauczycielka, uważana za najwybitniejszą przedstawicielkę realizmu fantastycznego w literaturze szwedzkiej. Zafascynowana światem baśni, legend i wierzeń jej rodzimego regionu, przenosiła tego typu motywy w swoje książki. W swojej twórczości poruszała też wątki religijne i mistyczne. Przełom przyniósł jej epicki epos chłopski Jerozolima, w którym na wzór sagi islandzkiej ukazywała społeczność wiejską i religijność luterańską. Wiele jej utworów doczekało się filmowych adaptacji, zwłaszcza w epoce kina niemego.
Ważne utwory****: Cudowna podróż, Gösta Berling, Jerozolima, Pierścień generała.
Grazia Deledda (1926)
za poetyckie dzieła, w których z jaskrawą plastycznością opisuje życie jej ojczystej wyspy, a także za głębię w podejściu do ludzkich problemów
Włoska powieściopisarka i nowelistka, w swojej twórczości często odtwarzała krajobraz, surową przyrodę i życie swojej rodzinnej Sardynii, traktując ją jako metaforę trudności w życiu bohaterów. Jej postaci często pochodziły z biedniejszych warstw społecznych i były wyrzutkami izolującymi się od społeczeństwa. W swoich utworach z wrażliwością krytykowała raczej sztywne społeczne i moralne normy niż ludzi, którzy z powodu życiowych okoliczności wypadli poza nawias tych norm i stali się ofiarami wykluczenia.
Ważne utwory: Popiół, Tęsknoty, Po grzesznej drodze, Sprawiedliwość, Po rozwodzie.
Sigrid Undset (1928)
za niezapomniany opis skandynawskiego średniowiecza
Norweska powieściopisarka katolicka, ochrzciła się w dorosłym życiu i została świecką dominikanką – a jej religijność jest o tyle ważna, że poczucie czegoś więcej wyraźnie pobrzmiewa w jej mocno realistycznych powieściach. Wielokrotnie zabierała głos przeciwko rasizmowi i nazizmowi. W trylogii Krystyna, córka Lavransa, która przyniosła jej największą sławę (oraz Nobla), sportretowała życie w średniowiecznej Norwegii przez pryzmat kobiecych doświadczeń od narodzin do śmierci.
Ważne utwory: Krystyna, córka Lavransa; Olaf, syn Auduna.
Pearl Buck (1938)
za wspaniały epicki opis życia chińskich chłopów i za biograficzne arcydzieła
Amerykańska powieściopisarka i nowelistka, oprócz Nobla otrzymała też nagrodę Pulitzera. Wychowywała się w Chinach, dokąd jej rodzice wyjechali jako prezbiteriańscy misjonarze – w swojej twórczości pisała często o Chinach oraz innych państwach Dalekiego Wschodu. Odegrała dużą rolę w demitologizacji Azjatów w społecznej świadomości Ameryki. Była adwokatką na rzecz praw kobiet i mniejszości. W laudacji noblowskiej komitet wspominał także o tym, że jej teksty przecierają ścieżkę dla porozumienia i sympatii ponad granicami rasowymi.
Ważne utwory: Łaskawa ziemia, Wiatr ze wschodu, wiatr z zachodu, Cesarzowa, Ta trzcina żyje.
Gabriela Mistral (1945)
za poezję prawdziwego uczucia, czyniącą jej nazwisko symbolem idealistycznych dążeń całej Ameryki Łacińskiej
Chilijska poetka, dyplomatka i działaczka na rzecz edukacji. Zaczęła pisać poezję po tym, jak jej ukochany popełnił samobójstwo – a wiersze upamiętniające zmarłego przyniosły jej dużą popularność. Główne tematy jej twórczości to natura, macierzyństwo, miłość i zdrada, śmierć i rozpacz, smutek i leczenie się z niego. Ważnym motywem jej poezji jest także tożsamość mieszkańców Ameryki Łacińskiej uformowana przez połączenie tradycji rdzennych mieszkańców i wpływu Europejczyków.
Ważne utwory: Sonety śmierci, Niepocieszenie, Czułość, Karczowanie, Tłocznia.
Nelly Sachs (1966)
za wybitne utwory liryczne i dramatyczne analizujące los narodu żydowskiego
Niemiecka poetka i dramatopisarka żydowskiego pochodzenia. W 1940 roku uciekła przed hitlerowskim terrorem do Szwecji dzięki pomocy swojej przyjaciółki i innej noblistki z tej listy – Selmy Lagerlöf. W swoich utworach ukazywała martyrologię Żydów w czasach hitleryzmu oraz poszukiwała drogi do zrozumienia sensu życia w żydowskiej i chrześcijańskiej mistyce. W jej tekstach podmiot liryczny często staje się personifikacją narodu żydowskiego i jego trudnej relacji z Bogiem w obliczu zagłady i ogromu cierpienia. Nelly Sachs jako jedna z nielicznych literatów (dotąd były 4 takie przypadki) otrzymała Nagrodę Nobla wspólnie z innym pisarzem, Shmuelem Agnonem.
Ważne utwory: W mieszkaniach śmierci, Ucieczka i przemiana, Podróż w bezpył, Poszukiwanie żywych.
Nadine Gordimer (1991)
za to, że przez swą wspaniałą epikę stała się wielkim dobrodziejstwem dla ludzkości
Południowoafrykańska pisarka tworząca po angielsku, polityczna aktywistka. W swojej twórczości często poruszała tematy polityczne i społeczne w odniesieniu do RPA i innych krajów afrykańskich, pisała o moralności, rasizmie, apartheidzie, społecznych i psychologicznych konsekwencjach rasowo podzielonego kraju. W swojej pierwszej, częściowo autobiograficznej powieści The Lying Days nakreśliła obraz młodej białej kobiety, w której stopniowo budzi się świadomość społeczna i wrażliwość na problemy społeczeństwa podzielonego rasizmem.
Ważne utwory: Zachować swój świat, Córka Burgera, Ludzie Julya.
Toni Morrison (1993)
za to, że w powieściach charakteryzujących się siłą wizji literackiej i poetyckich wartości przedstawia najważniejsze problemy amerykańskiej rzeczywistości
Amerykańska powieściopisarka, eseistka, laureatka również nagrody Pulitzera. Zadebiutowała powieścią The Bluest Eye, w której opisała osamotnienie czarnoskórego dziecka dorastającego w społeczeństwie trawionym przez rasistowskie uprzedzenia. Odegrała ogromną rolę we wprowadzeniu literackiej twórczości Afroamerykanów do mainstreamu – zarówno jako poczytna pisarka, jak i wykładowczyni uniwersytecka oraz redaktorka w prestiżowym wydawnictwie Random House. W swoich utworach często poruszała temat odkrywania na nowo swojej tożsamości i podtrzymywania związków z tradycyjną kulturą.
Ważne utwory: Pieśń Salomonowa, Umiłowana, Jazz.
Wisława Szymborska (1996)
za poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości
Tej polskiej poetki, eseistki, tłumaczki i felietonistki nie trzeba wam chyba przedstawiać. Mistrzyni poezji podszytej ironią, paradoksami, sprzecznościami, niedopowiedzeniami i błyskotliwym humorem. Wielbicielka i zapalona twórczyni limeryków i wyklejanek. Publikowała stosunkowo niewiele (ukazało się około 350 jej wierszy), za to w oszczędnych i pozornie lekkich słowach potrafiła mówić o rzeczach trudnych, takich jak wojna, nienawiść, śmierć i przemijanie, patrząc na nie pod niekiedy bardzo zaskakującymi kątami widzenia. W laudacji noblowskiej komitet doceniał Szymborską jako przedstawicielkę niezwykłej czystości i siły poetyckiego spojrzenia, wskazywał na perfekcję słowa i wysoce wycyzelowane obrazy malowane przez jej utwory.
Ważne utwory: Dlatego żyjemy, Ludzie na moście, Koniec i początek, Kot w pustym mieszkaniu.
Elfriede Jelinek (2004)
za demaskowanie absurdalności stereotypów społecznych w powieściach i dramatach z nadzwyczajną lingwistyczną pasją
Austriacka pisarka i feministka (przez niektórych uważana za kontrowersyjną). Cierpi na agorafobię i fobię społeczną, dlatego też nie odebrała swojego Nobla osobiście (dobrze wiedzieć, że był taki precedens!). Trzyma się z dala od mediów, nie udziela wywiadów, ale zabiera głos w wielu kwestiach, wypowiadając się na swojej stronie internetowej. Jest autorką feministycznej prozy dotykającej tematów walki płci i kobiecej seksualności. Pisze także o współczesnych problemach społecznych, antysemityzmie, nazizmie, o ekologii – i robi to w satyryczny, demaskatorski sposób. Jej powieść Pianistka została zekranizowana przez Michaela Hanekego.
Ważne utwory: Pianistka, Dzieci umarłych, Pożądanie, Żądza.
Doris Lessing (2007)
jej epicka proza jest wyrazem kobiecych doświadczeń. Przedstawia je z pewnym dystansem, sceptycyzmem, ale też z ogniem i wizjonerską siłą
Brytyjska pisarka, która spędziła młodość w dzisiejszych Iranie i Zimbabwe, najstarsza osoba nagrodzona Literacką Nagrodą Nobla (miała wtedy 88 lat). Zyskała uznanie dzięki psychologicznym i obyczajowym opowieściom z życia kobiet. W jej twórczości wyraźnie pobrzmiewał marksizm (w młodości pisała radykalne teksty o problemach społecznych), feminizm (choć nie chciała się dać zaklasyfikować jako pisarka feministyczna), antykolonializm i sprzeciw wobec apartheidu.
Ważne utwory: Pamiętnik przetrwania, Piąte dziecko, Podróż Bena.
Herta Müller (2009)
jako ta, która łącząc intensywność poezji i szczerość prozy, przedstawia świat wykorzenionych
Niemiecka pisarka, poetka i eseistka urodzona w Rumunii. W swoich tekstach często ukazuje skutki przemocy, okrucieństwa i terroru, umiejscawiając akcję w Rumunii pod rządami Ceaușescu i pokazując kraj oczami niemieckiej mniejszości. Przyznając jej nagrodę, Akademia zwróciła także uwagę, że pisarka nie pozwala zapomnieć o nieludzkiej stronie życia pod rządami komunistów.
Ważne utwory: Sercątko, Huśtawka oddechu, Niziny, Król kłania się i zabija, Lis już wtedy był myśliwym, Głód i jedwab.
Alice Munro (2013)
jako mistrzyni współczesnego opowiadania
Kanadyjska pisarka, uważana za mistrzynię krótkich form prozatorskich. W swoich prostych w formie opowiadaniach często analizuje złożoność ludzkiej natury i relacji międzyludzkich w prostych, niekiedy banalnych i trywialnych okolicznościach codziennego życia. Jej bohaterki są zazwyczaj zaprzeczeniem literackiego heroizmu i po cichu próbują się jakoś odnaleźć w prowincjonalnym świecie rządzonym przez głęboko zakorzenione obyczaje i tradycje.
Ważne utwory: Taniec szczęśliwych cieni, Dziewczęta i kobiety, Za kogo ty się uważasz?, Zbyt wiele szczęścia, Widok z Castle Rock.
Swietłana Aleksijewicz (2015)
za polifoniczny pomnik dla cierpienia i odwagi w naszych czasach
Białoruska pisarka, dziennikarka i dramatopisarka pisząca po rosyjsku. W swojej twórczości porusza tematykę m.in. drugiej wojny światowej, radzieckiej interwencji w Afganistanie, katastrofy w Czarnobylu. Wyspecjalizowała się w nadawaniu literackiej formy relacjom świadków historycznych wydarzeń, oddając im głos i ujawniając światu ich cierpienia oraz punkt widzenia. Ze względu na jej krytyczną postawę wobec białoruskiej polityki, jej utwory nie są obecnie publikowane w ojczystym kraju.
Ważne utwory: Wojna nie ma w sobie nic z kobiety, Cynkowi chłopcy, Krzyk Czarnobyla, Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka.
Olga Tokarczuk (2018)
za wyobraźnię narracyjną, która z encyklopedyczną pasją reprezentuje przekraczanie granic jako formę życia
Druga (jak dotąd) polska noblistka w dziedzinie literatury, której prawdopodobnie również nie trzeba nikomu przedstawiać. Pisarka, eseistka, poetka i autorka scenariuszy. Aktywistka wspierająca m.in. prawa kobiet, równouprawnienie, ochronę środowiska i prawa zwierząt. Jej teksty da się zaklasyfikować do różnych gatunków i tematyki, od ekologicznych kryminałów, przez analizę psychologii podróży, po nowoczesne parabole i tworzenie mitów ze strzępów historii – a jednocześnie jej dzieła łączy coś mitycznego, realizm podszyty fantastyką, fascynacja czymś tajemniczym i wymykającym się ludzkiemu rozumowi.
Ważne dzieła: Prawiek i inne czasy, Dom dzienny, dom nocny, Gra na wielu bębenkach, Bieguni, Księgi Jakubowe.
Louise Glück (2020)
za bezbłędny poetycki głos, który z surowym pięknem czyni ludzką egzystencję uniwersalną
Amerykańska poetka i eseistka, laureatka również nagrody Pulitzera. W swojej twórczości często nawiązuje do greckiej i rzymskiej mitologii, a także natury i historii, odnosząc je do osobistych doświadczeń człowieka, traumy, izolacji i życia we współczesnym świecie. Jej twórczość nierzadko balansuje pomiędzy wątkami autobiograficznymi i klasyczną mitologią. Jest znana z precyzji i pomijania zbędnych przymiotników. Akademia noblowska doceniła także jej bezkompromisowość i to, w jaki sposób w jej wierszach komizm łączy się z kąśliwym dowcipem.
Ważne dzieła: The Triumph of Achilles, The Wild Iris, Meadowlands, Averno.
Annie Ernaux (2022)
odwagę i chirurgiczną precyzję, z jaką odkrywa korzenie wyobcowania oraz społecznych ograniczeń, jakim podlega jednostkowa pamięć
Francuska pisarka i profesorka literatury. W swoich pisanych oszczędnym językiem utworach łączy opowieści o jednostce z wątkami historycznymi i społecznymi i często sięga do wątków autobiograficznych – pisała m.in. o swoim dorastaniu i relacjach z rodzicami, małżeństwie, chorobie nowotworowej. Zadebiutowała w 1974 roku powieścią Les Armoires vides o młodej dziewczynie z robotniczej dzielnicy, poddającej się zabiegowi aborcji – a jej wczesne utwory zawierają wyraźne motywy feministyczne. Popularność na świecie przyniósł jej historyczny memoir Lata, w którym przygląda się życiu kobiety na przestrzeni kilkudziesięciu lat od zakończenia drugiej wojny światowej do lat dwutysięcznych, i analizuje zmiany społeczne, jakie zaszły w tym czasie wokół niej.
Ważne dzieła: Lata, Miejsce, Les Armoires vides, Une femme, Passion simple.
Na tym lista literackich noblistek na dzień dzisiejszy się kończy – ale mocno trzymam kciuki, żeby wkrótce znów się poszerzyła. Tymczasem jednak doceniajmy wszystkie dotychczasowe noblistki i sięgajmy po ich twórczość – bo jest tu mnóstwo wspaniałej literatury do odkrycia!
*Noblowskie statystyki i listę laureatek podaję za oficjalną stroną poświęconą Nagrodzie Nobla – link.
**O braku reprezentacji pisarek (ale i przedstawicielek innych dziedzin) w społecznej świadomości, a także o historii powszechnej edukacji kobiet przeczytacie m.in. w książce Brakująca połowa dziejów. Krótka historia kobiet na ziemiach polskich Anny Kowalczyk (wyd. W.A.B., 2018).
***Wszystkie cytaty pochodzą z laudacji noblowskich.
****W miarę możliwości podaję utwory, które zostały wydane także w Polsce.
[Tekst został opublikowany po raz pierwszy w 2020 roku – ostatnia aktualizacja: 18 października 2022.]